Het verhaal van vrouwen
Updated: Jun 9, 2022
Wie heeft "Het verhaal van Nederland" niet gezien? Maar heb je die kleine omissie ook opgemerkt? In dit artikel vertelt Jasmijn ons (en de producenten van de show) waarom vrouwen meer zichtbaarheid moeten krijgen in documentaires zoals deze!
“Strijders, ontdekkers, pioniers.” Het waren een aantal woorden die werden genoemd in de eerste trailer voor Het verhaal van Nederland, de nieuwe NPO-serie over de Nederlandse geschiedenis. “Zo te horen komen er geen vrouwen aan bod,” zei ik hardop, toen ik het filmpje voor het eerst voorbij zag komen in het reclameblok. “Nee, natuurlijk niet!”, reageerde iemand fel. “Dacht je nou echt dat die meevochten tegen de Romeinen en de Spanjaarden?!” Dit is nou hoe de meeste van de twee miljoen kijkers, die Het verhaal van Nederland wekelijks zou gaan trekken, denken wat het verleden is. Een haast fabelachtig narratief waarin mannen de hoofdrol spelen, maar waar vrouwen niks mee te maken hebben. Dat klopt niet helemaal. Maar nog belangrijker: een betere weergave doet ertoe.
Er zijn niet zoveel smoesjes meer over om vrouwen helemaal weg te laten wanneer we het over het verleden hebben. Ze worden door historici al sinds de jaren 1970 steeds beter onder de loep genomen. Maar het idee dat we wat meer naar vrouwen moeten kijken is ook al best oud, zo bewijst het essay A Room of One’s Own. De schrijfster van dit bekende traktaat, de vermaarde Engelse schrijfster Virginia Woolf, werd in 1929 uitgenodigd een stuk te schrijven, waarbij ze werd gevraagd zich te richten op het onderwerp ‘vrouwen en fictie’. Maar tijdens haar zoektocht naar inspiratie kwam zij tot een schrikbarende gedachte. Ze kende wat vrouwelijke auteurs van voor haar eigen tijd, zoals de negentiende-eeuwse George Sand (het pseudoniem van Amantine Dupin), de Brontë-zussen en Jane Austen. Ze kende natuurlijk ook uitzonderlijke vrouwelijke historische figuren als ‘Bloody Mary’ en Elizabeth II. Maar veel verder dan dat kwam ze niet.
Dat bleek ook geen wonder te zijn. Vrouwen hadden dan misschien ogenschijnlijk niet zoveel geschreven, mannen hadden meer dan genoeg over vrouwen op papier gezet. En hun toon was allerminst vriendelijk. “Vrouwen zijn niet half zo intellectueel als wij,” was een regelmatig terugkerend sentiment in de boeken van de beroemde mannelijke auteurs die Virginia tegenkwam. Ze trok daaruit de conclusie dat het vrouwen lange tijd ontbrak aan mogelijkheden. Ze waren altijd weggehouden van de kunsten, het schrijversberoep, van de politiek: van werkelijk alles. Velen zullen tevergeefs geprobeerd hebben van zich te laten horen. Degenen die het wél lukte, dichtten met woede over hun achtergestelde positie, zoals de door Woolf genoemde Engelse aristocrate Lady Winchilsea (1661-1720), maar ook door Margaret Cavendish (1623-1673). Anderen probeerden hun mannelijke tijdgenoten ervan te overtuigen dat vrouwen tot dezelfde dingen in staat waren, zoals Christine de Pizan (ca. 1365-1430), of bij hen te pleiten voor onderwijs voor vrouwen, zoals Sor Juana Inés de la Cruz (1648-1695) en Mary Wollstonecraft (1759-1797).
Na die eerste trailer voor Het verhaal van Nederland, heb ik het programma bijna uit protest een paar weken gemeden. Totdat ik van mening raakte dat ik de serie wel een kans moest geven. En begrijp me niet verkeerd, ik heb net als talloze andere Nederlanders genoten van Het verhaal van Nederland. De geacteerde scènes, die een plek in een Hollywoodkostuumdrama verdienen, en de vertelkunsten van acteur Daan Schuurmans, die als een soort tijdreiziger schakelt tussen heden en verleden, zijn elementen die van de serie een waar kijkfestijn maken. Toch was er naar mijn mening één klein dingetje dat beter kon.
Vrouwen.
In de tien afleveringen die Het Verhaal van Nederland rijk is, komen maar twee vrouwen uitgebreid aan bod. Dat zijn Margaretha van Parma (1522-1586), landvoogdes van de Nederlanden tijdens de heerschappij van haar halfbroer koning Filips II (1527-1598), en Wilhelmina van Pruisen (1751-1820), de echtgenote van Nederlands laatste stadhouder Willem V (1748-1806). Hun portrettering had ook beter gekund.
Zo komt Margaretha over als een bang muisje dat uit het veld geslagen was toen de hertog van Alva (1507-1582) naar de Nederlanden werd gestuurd om de protestanten onder de duim te krijgen. Wat niet genoeg wordt benoemd is dat Margaretha, ondanks haar gebrek aan ervaring, haar broer Filips er nog op had gewezen dat Alva’s interventie tot catastrophe zou leiden. Of het feit dat Margaretha de eer aan zichzelf hield en op staande voet ontslag nam, nadat ze erachter was gekomen dat Alva in gezag boven haar kwam te staan. Wilhelmina wordt zelfs verbeeld als niets meer dan een komisch figuur, die buitenproportionele vormen aannam ten opzichte van haar eega en die over eigenschappen beschikte die helemaal niet pasten bij een dame met een poederpruik op. Ondanks alle beperkingen die haar werden opgelegd, was zij juist het politieke zwaargewicht binnen haar huwelijk, onofficieel leider van de stadhouderpartij van haar man en mede door haar voorname connecties met buitenlandse adel een belangrijke speler tijdens de Bataafse Opstand. Maar met die feiten heeft ze de geschiedenisboeken nooit gehaald.
De meeste kijkers hebben dan ook nog nooit van een Wilhelmina van Pruisen gehoord, of van een Margaretha van Parma. Net als Virginia Woolf voor hen, kennen ze geen enkele historische vrouw. Ze verwachten alleen illustere mannen voorbij te zien komen. En het zijn juist die verwachtingen waar de makers van Het Verhaal van Nederland op hebben moeten inspelen om van hun programma een succes te maken. Maar door de rol van historische vrouwen te blijven bagatelliseren, bevestigt de NTR het bestaande beeld van hun kijkers alleen maar: vrouwen deden er niet toe. Dat maakt het alleen maar moeilijker om uit de vicieuze cirkel te treden en historische vrouwen in de toekomst voor de verandering in al hun complexiteit in beeld te brengen.
Maar er is nog een andere, subtielere consequentie. Dat er nog steeds geen sprake is van algehele seksegelijkheid in Nederland, wordt door de ongelijke behandeling van historische mannen en vrouwen in Het Verhaal van Nederland eigenlijk alleen maar bevestigd. Onbewust hebben de makers van het programma dat probleem in het verleden geplaatst. Naast hun algemene onzichtbaarheid, wordt de historische realiteit van vrouwen namelijk vooral gekoppeld aan fenomenen die al tot het verleden behoren, zoals het ontbreken van het vrouwenstemrecht. “Dat was vroeger”, zal het merendeel van de twee miljoen kijkers dus gerust hebben gedacht. “Dat was vroeger. Vrouwen hebben het nu goed.”
Het is tegelijkertijd wel verdraaid simpel het sprongetje te maken van “vrouwen deden er niet toe” naar “vrouwen doen er niet toe”. In West-Europa ondervinden ze dat in ieder geval nog steeds aan den lijve. Classica Mary Beard schreef in haar manifest Women and Power uit 2017 dat we vrouwen nog steeds niet associëren met macht. Ondernemer Sophie van Gool betoogde in haar boek Waarom vrouwen minder verdienen uit 2021 dat moderne Nederlandse (en overwegend mannelijke) werkgevers vrouwen nog steeds niet altijd herkennen als broodwinnaars die willen excelleren in hun veld en daarvoor hetzelfde loon verdienen als mannen. En presentatrice Sophie Frankenmolen vertelde in de serie Reference Man van begin dit jaar hoe de wereld is ingericht naar de maatstaven van de man.
Die mankementen in onze moderne maatschappij verdwijnen hoogstwaarschijnlijk niet meteen als sneeuw voor de zon als we vrouwen op dezelfde manier behandelen in geschiedkundige documentaireseries zoals Het Verhaal van Nederland. Maar het zal zeker helpen. En zoals de essays van Virginia Woolf en haar vele voorgangers wel bewijzen hebben we veel te lang smoesjes gebruikt om het uit te stellen. Het is er de hoogste tijd voor!
By Jasmijn Groot